«Συνέβη κάτι πολύ δυσάρεστο χθες. Ο πατέρας του συμμαθητή της κόρης μου και στενός, οικογενειακός μας φίλος απεβίωσε. Είμαστε όλοι μας τρομερά θλιμμένοι, συντετριμμένοι και πανικοβλημένοι. Και μέσα σε όλα αυτά, λόγω του θανάτου, γεννήθηκαν μύριες απορίες στα παιδιά. Απορίες που καλά-καλά εμείς, οι ενήλικες, δεν ξέρουμε πώς να απαντήσουμε και πώς να διαχειριστούμε" μου ανέφερε πρόσφατα μια κοπέλα στο γραφείο μου.
Η ίδια, ποτέ μέχρι πρότινος, δεν είχε συζητήσει με την κόρη της για το συγκεκριμένο θέμα. Δεν ήθελε να την αναστατώσει, ούτε να της βάλει ιδέες στο μυαλό ανοίγοντάς της μία τέτοιου είδους συζήτηση.
Ωστόσο, μέσα από την κουβέντα μας συνειδητοποίησε πως τα παιδιά είναι περισσότερο εξοικειωμένα με τον θάνατο απ’ ό,τι φαντάζονται οι ενήλικες. Το διαβάζουν στα παραμύθια, το βλέπουν στα κινούμενα σχέδια και στα παιχνίδια, στα ζώα γύρω τους.
Της ανέφερα πως θα μπορούσε, είτε με αφορμή αυτό το γεγονός είτε μεσα από κάποιο σχετικό παραμύθι, να προετοιμάσει το παιδί της προτού του συμβεί κάτι αντίστοιχο.
Η ίδια σκεφτόταν, επίσης, πως ίσως μέχρι κάποια ηλικία ή έστω για κάποιο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα θα ήταν καλύτερο για το παιδί, εάν πέθαινε κάποιο κοντινό του πρόσωπο, να μην του πει όλη την αλήθεια. Για παράδειγμα, να πει ότι ο θανών λείπει για ταξίδι.
Ωστόσο, της διαβεβαίωσα πως η απόκρυψη της αλήθειας θα προκαλούσε στο παιδί επιπλέον τραύμα, διότι θα κλονιζόταν ακόμα περισσότερο η εμπιστοσύνη του στους ενήλικες. Η εμπιστοσύνη, έτσι κι αλλιώς, θα κλονιστεί με την απώλεια, αλλά είναι σημαντικό να συνεχίσει να εμπιστεύεται τους υπόλοιπους ενήλικες και να νιώθει ασφαλές μαζί τους.
Όσον αφορά τη μητέρα του συμμαθητή τους, φίλη τους και σύντροφο του θανόντα, παρόλο που ειναι αρκετά δύσκολο, καλείται με ψυχραιμία και ωριμότητα να διαχειριστεί την κατάσταση.
Για παράδειγμα, είναι προτιμότερο να παραλάβει εκείνη το παιδί από το σχολείο, ακόμα κι αν της ζητούν να διευθετήσει τα θέματα της κηδείας. Είναι προτιμότερο να αναθέσει σε μία φίλη της αυτά τα διαδικαστικά θέματα, να μαζέψει όλη τη δύναμή της και πάει να προστατέψει και να προετοιμάσει το παιδί της.
Έτσι, δεν θα αφήσει το παιδί με απορίες που θα είναι πιο μεγάλες από το ίδιο για να τις διαχειριστεί.
Επίσης, ανεξάρτητα από την ηλικία του παιδιού, είναι απαραίτητο να χρησιμοποιήσει λέξεις όπως «πέθανε» και «θάνατος», αντί για εκφράσεις όπως «έφυγε», «είναι στον ουρανό», «έφυγε από τη ζωή», «πήγε ένα ταξίδι», «τον σκότωσαν οι κακοί», «κοιμάται», «τον πήρε ο Θεός», διότι παραπλανούν εντελώς αναποτελεσματικά το παιδί.
Να εξηγήσει απλά και κατανοητά τον τρόπο που πέθανε ο πατέρας του, να το καθησυχάζει αναφέροντάς του πως κατά πάσα πιθανότητα κάτι αντίστοιχο δεν θα συμβεί ούτε στην ίδια ούτε σε κάποιον άλλον γύρω του, πως υπάρχουν γεγονότα δυσάρεστα που συμβαίνουν ξαφνικά, αλλά τις περισσότερες φορές ακόμα κι αν συμβούν ξαφνικά μπορούμε να τα διαχειριστούμε, να το βοηθήσει να βρει τις λέξεις και να αναγνωρίσει τα αντίστοιχα συναισθήματα για αυτό που βιώνει, να ακούσει να της εκφράζει τον φόβο, τον θυμό και τις ενοχές του χωρίς να τον διακόπτει και χωρίς να φοβάται τις απορίες που εύλογα θα του γεννηθούν.
Εξίσου σημαντικό είναι να του επιτρέψει να επιλέξει, αν επιθυμεί να παρακολουθήσει την κηδεία. Εφόσον το ίδιο το παιδί επιλέξει να πάει, να το προετοιμάσει για αυτό που πρόκειται να αντικρίσει και να ζητήσει από κάποιον οικείο, ήρεμο και ψύχραιμο ενήλικα να συνοδεύσει το παιδί.
Το παιδί θα συνεχίσει να μένει κανονικά στο σπίτι του και να παρευρίσκεται στις δραστηριότητές του, εκτός αν εκείνο επιθυμήσει κάτι διαφορετικό. Μπορεί ακόμα να του προτείνει να φυτέψουν μαζί ένα δεντράκι στο μπαλκόνι για να το φροντίζουν και να υιοθετήσουν ένα σκυλάκι για να του κρατά κι αυτό συντροφιά στη μετάβαση προς τη νέα συνθήκη. Θα βοηθούσε εάν προμηθευόταν ένα καλογραμμένο παραμύθι με σχετική θεματολογία και αν χρησιμοποιούσε το συμβολικό παιχνίδι για να επικοινωνήσει πιο αποτελεσματικά με το παιδί σε όλο αυτό το διάστημα του πένθους.
Εξίσου σημαντικό είναι να ζητήσει από το περιβάλλον να επικοινωνεί τον θάνατο με το παιδί, εφόσον εκείνο το επιθυμεί. Να επιτρέπουν στο παιδί να εκφράζει τον θυμό και τον φόβο που αναμενόμενα θα επικοινωνήσει είτε λεκτικά είτε μη λεκτικά, μέσα από το παιχνίδι, για παράδειγμα.
Επίσης, να τους ζητήσει να του κάνουν ξεκάθαρο, πως δε φέρει καμία απολύτως ευθύνη για τον θάνατο του πατέρα του, πως η μητέρα του παραμένει υγιής, πως συνεχίζει να το αγαπά και να το φροντίζει, χωρίς ωστόσο να σημαίνει πως δεν θα περάσει ένα διάστημα που θα είναι περισσότερο θλιμμένη και μελαγχολική λόγω του θανάτου. Τέλος, να τους αποτρέψει να χρησιμοποιούν εκφράσεις όπως «θα με πεθάνεις» ή «εσύ έχεις όλη τη ζωή μπροστά σου, εγώ τελείωσα πια».
Μέσα σε όλα αυτά τα δυσάρεστα και ανθρώπινα που συνέβησαν, μου ανέφερε πως όλη η τάξη των παιδιών συζητά το θέμα αυτό. Της σύστησα να συζητήσουν οι γονείς με τη δασκάλα (και την ψυχόλογο του σχολείου, εφόσον υπάρχει) για να βοηθούν κι εκείνες τα παιδιά να επεξεργαστούν αυτό το γεγονός, που είναι αναμφίβολα μια από τις πιο επώδυνες καταστάσεις που καλούνται κάποια από αυτά να αντιμετωπίσουν. Της εξήγησα πως σύμφωνα με τον γνωστό ψυχολόγο, ψυχίατρο και ψυχαναλυτή Bowlby έχει οριστεί ως ορόσημο η ηλικία των 11 ετών, όπου τα παιδιά είναι πιο ευάλωτα στους ψυχολογικούς κινδύνους. Διότι, μέχρι αυτήν την ηλικία έχουν πολύ έντονα την ανάγκη για ασφάλεια που προκαλείται και χτίζεται από τους οικογενειακούς τους δεσμούς. Χωρίς ωστόσο να σημαίνει πως ένας έφηβος δεν έχει εξίσου την ανάγκη για ένα σταθερό και ασφαλές περιβάλλον.
Έτσι, η αλήθεια της ιστορίας γύρω από τον θάνατο είναι αναμφίβολο δικαίωμα των παιδιών, προσαρμόζοντάς την ωστόσο στην εκάστοτε ηλικία.
-Πιο συγκεκριμένα, τα παιδιά προσχολικής ηλικίας δεν αντιλαμβάνονται, ούτε την έννοια ούτε τη μονιμότητα του θανάτου.
-Στην ηλικία του δημοτικού αρχίζει κι αλλάζει αυτή η αντίληψη, αλλά πιστεύουν πως μπορούν να βρουν τρόπο για να φέρουν πίσω τον θανόντα, για παράδειγμα «αν είναι καλά παιδιά», καθώς επίσης ενοχοποιούν τον εαυτό τους για την απώλεια.
-Κατά τη διάρκεια της προεφηβείας, ξεκινά η απομυθοποίηση όλων των προηγούμενων πεποιθήσεων κι αυτό τους καθιστά ευάλωτους στον θάνατο και τους ίδιους.
-Ενώ, καθώς μεγαλώνουν, ως έφηβοι πλέον, προσπαθούν να το επεξεργαστούν αναπτύσσοντας φιλοσοφικές κι υπαρξιακές ανησυχίες.
Ωστόσο, δεδομένου ότι υπάρχουν και ατομικές διαφορές, η δασκάλα μπορεί να ξεκινήσει τη συζήτηση με τα παιδιά ρωτώντας τους για αυτά που ήδη γνωρίζουν. Μπορεί να τους επιβεβαιώσει πως κανένας δεν πονά αφού έχει πεθάνει, να απαντήσει απλά και αληθινά στις απορίες τους.
-Το βασικό μήνυμα που καλείται να περάσει στα παιδιά είναι πως, για κάποιο διάστημα, μπορεί να βλέπουν τον φίλο τους να κλαίει και να μην έχει όρεξη για παιχνίδι, επειδή πέθανε ο πατέρας του, αλλά να τους καθησυχάσει λέγοντάς τους πως η αντίδραση αυτή είναι απόλυτα φυσιολογική.
-Να τους θυμίζει επίσης πως ο ίδιος έχει όλη τη ζωή μπροστά του για να μεγαλώσει και να μεταδώσει στους ανθρώπους γύρω του τη ζωή που του είχε μεταδώσει ο πατέρας του.
-Τέλος, να τους εξηγήσει πως αυτό που ζητά τώρα ο φίλος τους είναι αγάπη, συντροφιά, παιχνίδι και ανοιχτωσιά για να χωνέψει αυτό που του συνέβη.
